Van Eerder & Elders #3 - James A. Michener - Texas

Om over dit boek iets zinnigs te kunnen zeggen was ik geneigd herhaaldelijk even terug te blikken op het gelezene om zo – voor zover mogelijk – ieder hoofdstuk eer aan te doen. Mijn leestempo heeft nooit al te hoog gelegen en mijn geheugen was nooit mijn sterkste kant dus, in plaats van een alomvattende uiteenzetting achteraf, een opsomming van tussentijdse conclusies en/of samenvattingen:

The Governor’s Task Force – Het hedendaagse oogpunt

Op uitnodiging van de gouverneur komt een vijftal prominente Texanen samen om een taakgroep te vormen die er voor moet zorgen dat een duidelijk curriculum wordt opgesteld om de jeugd beter te leren kennismaken met de historie van de staat. De vijf kritische geschied(her)schrijvers komen allen uit een familie die al lange tijd in Texas verblijft en geen van allen staat onwelwillend tegenover het project dat hen te wachten staat. Een van hen, professor Efraín Garza, schept alvast de nodige verbazing met het feit dat hij zijn roots tot aan het begin van de zestiende eeuw weet te traceren, waarmee alvast duidelijk wordt dat de bijna honderdvijftig jaar oude staat ten tijde van haar ontstaan al een noemenswaardige geschiedenis had.

Land of Many Lands – Een tipje van de sluier

Garcilaço, de jonge tiener aan wie het zestiende-eeuwse desolate landschap wordt geopenbaard, maakt kennis met de befaamde ontdekkingsreizigers uit zijn tijd. Als een fictieve leidraad vormt hij de link tussen enkele van de eerste historisch vastgelegde tochten die door gebieden leidden die later (ten dele) tot Texas zouden behoren. Op het hoofdtoneel van het boek is in dit hoofdstuk nog niet veel levendigheid te bekennen, maar de eerste lijntjes zijn alvast vakkundig uitgezet en dit had nauwelijks intrigerender kunnen worden gedaan dankzij het aanstekelijke enthousiasme van de jongeling die de ontwikkelingen van dichtbij meemaakt.

The Mission – Noordwaartse groei

Tijdens de eerste helft van de achttiende eeuw worden de Spaanse belangen vertegenwoordigd in een noordwaartse trek over het landschap van Nieuw-Spanje. Langzaam maar zeker vestigen een aantal groepen zich op bepaalde nieuwe locaties die zich een eindje ten noorden van de bevolkte kern van het vaste land bevinden. Het zijn groepen die bestaan uit dienstverleners van met name de kerk en het leger en in enkele gevallen wat gezelschap krijgen van ‘gewone’ burgers en goedaardige indianen. De tijdsgeest wordt uitstekend weergegeven en de denkwijze die daarbij hoorde komt het best naar voren in de drie hoofddoelen die worden genoemd: kerstening, beschaving en vooral ook gewoon benutting (van het braakliggende terrein). De fictieve frater Damián, die het van nabij meebeleeft (net als handarbeider Simón Garza, een nakomeling van de jongen uit het voorgaande hoofdstuk) en zijn religie aan de man probeert te brengen, heeft geen makkelijke taak en stuit op de nodige weerstand, waarbij onderwijl duidelijk wordt dat vele naties een plek hebben binnen de (recente) historie van de staat.

El Camino Real – De weg naar verandering

Terwijl de Spaanse wortels wat beginnen te verwateren doen nieuwe nationaliteiten hun intrede. En laat het maar aan Michener over om bepaalde naties te verpersoonlijken. Een charmante Fransman en een eigenzinnige Amerikaan zorgen voor nieuwe verhaallijnen en geven blijk aan noordelijke interesse voor Texas, zoals de streek daar genoemd wordt (waar vanuit Spaans oogpunt vooralsnog Tejas de gangbaardere benaming was). Er worden wederom verschillende lijntjes uitgezet maar dat het wat uitgedijde verhaal leidt tot een vakkundig geconstrueerde climax – met name wat betreft de familiebanden door de generaties heen – is een typisch kenmerk van de onvolprezen vertelkunst van de auteur.

The Settlers – De Amerikaanse trek westwaarts

De onontkoombare binnentreding van de Amerikanen, vanuit het oosten, had zich al aangekondigd en laat de ontwikkeling van het gebied niet ongemoeid, zo blijkt uit de verhuizingsbelevenissen van een handvol nieuwe personages die tezamen een klein gezinnetje vormen. De Mexicaanse hang naar communiteit heeft ervoor gezorgd dat de bevolking het desolate landschap vooralsnog grotendeels is blijven mijden, maar voor de wat meer individualistischere, boerende Amerikaan is er weinig aantrekkelijkers voor te stellen – zo stelt Michener. Opvallend bleek de rol van religie, gezien een Mexicaanse wet menig protestantse nieuwkomer ertoe aanspoorde zich door de aan zijn gebied toegewezen priester te laten bekeren tot het katholicisme (al was het enkel maar op papier) zodat men het recht kreeg zich in het land te vestigen.

The Trace – Natuurlijk toenemende Amerikanisering

In deze omvangrijke geschiedvertelling wordt soms wel erg ver uitgeweid en hoewel het aangenaam is een nieuwe biografische beschrijving te zien samensmelten met de hoofdlijnen van het boek, komt er wel eens wat te veel aan persoonlijke historie voorbij. Het in dit hoofdstuk geïntroduceerde personage vertegenwoordigt de individualistische man die zijn vrouw in de steek laat en zijn geluk zoekt in nieuwe oorden (en daar waren er schrikbarend veel van). Meer nog probeert de schrijver een beeld te geven van ‘anomie’, waarmee in de context vooral gedoeld wordt op de Mexicaanse bevoegdheid en invloed over/op het steeds meer door Amerikanen bewoonde gebied. Vanuit Amerikaans oogpunt is een annexatie in de vroege jaren 1830 verworden tot een vanzelfsprekendheid en noemt men het een kwestie van tijd voor Texas zich bij de andere Verenigde Staten voegt.

Three Men, Three Battles – Onvermijdelijk geweld

Een van de belangrijkste hoofdstukken uit de Texaanse geschiedenis. Des te genoegzamer is het dat dit een van de mooist geschreven en samengestelde hoofdstukken uit het boek is. Er is behoorlijk wat ruimte genomen voor de opbouw richting de drievoudige climax en het lijkt erop dat de drie mannen waarom het daarbij draait hier extra nauwkeurig een plaatsje hebben toebedeeld gekregen in enkele van de meest bloedige confrontaties tussen Mexico en het eigenzinnige Texas. Met uitzondering van de personages die met dank aan hun fictieve achtergronden voor de nodige binding zorgen met de lezer, hebben de voornaamste hoofdrolspelers echt bestaan en worden de desbetreffende historische figuren vrij waarheidsgetrouw geportretteerd. De verslaggeving is behoorlijk concreet en omdat de feiten absurd en fascinerend genoeg zijn, was het nauwelijks nodig er een woord aan toe te voegen.

The Texians – Een nieuwe natie krijgt vorm

Als een soort rust wederkeert en een unieke politie-eenheid in het leven wordt geroepen wordt het settelen in het nog altijd behoorlijk onbewoonde gebied steeds meer de norm. Om de veelzijdigheid van de groep vrijheidsnajagers te onderstrepen wordt ditmaal een Duitse familiegeschiedenis vertelt. Steeds meer land komt in de handen van pas gearriveerde avonturiers uit het oosten en nieuwe dorpen en steden krijgen vorm. Met trots bewonen de inwoners van Texas een eigen natie, al wordt halverwege de jaren 1840 onder de juiste voorwaarden ingestemd met een toetreding tot de Verenigde Staten.

The Ranger – Een bestaande natie verlegt haar grenzen

Terwijl er vanuit Mexico en de Verenigde Staten verschillende opvattingen blijven bestaan over het eigendom van het grensgebied tussen de beide landen wordt door de immer expansief ingestelde Amerikaanse President Polk besloten hierover ontstane misverstanden bezettingsgewijs uit de wereld te helpen. Gezien de daaruit voortkomende provocerende acties allesbehalve genegeerd worden en het Mexicaanse leger eens te meer de nodig geachte weerstand biedt (extra pijnlijk omdat president Polk de roemruchtige legerleider Santa Anna onder betwijfelenswaardige voorwaarden door zijn linies uit ballingschap liet terugkeren naar Mexico), mag het Amerikaanse leger zich gelukkig prijzen met de hulp van de zogenaamde Rangers, die binnen de kortste keren naam hebben weten te maken en met recht berucht waren, zeker als de fictieve leden die in dit hoofdstuk een prominente rol spelen hiervoor als maatstaf mogen worden genomen. Wie van de twee in de clinch liggende landen de overhand had, wordt duidelijk als de noordelijke invallers, na terugtreding van de troepen van Santa Anna, Mexico-Stad binnentreden en in een korte en bondige conclusie wordt vermeld dat Mexico meer dan de helft van haar land was kwijtgeraakt aan haar buurland.

Loyalties – De rol van de burgeroorlog

Texas is geen typische zuidelijke staat en was relatief jong toen de Amerikaanse burgeroorlog begon, maar in dit hoofdstuk wordt een duidelijk beeld geschept van de grote invloed die het zuiden op de staat heeft gehad. Diverse plantage-eigenaren voelden zich geroepen hun geluk te zoeken op het rijpe grondgebied dat zich in Texas bevond en veel van hun slaven namen ze mee naar hun nieuwe onderkomens. Slaveneigenaren waren in de staat zeker niet in de meerderheid maar het zuidelijke gedachtegoed en de wil om voor het ‘slavenrecht’ te strijden waren in grote mate aanwezig. Na jarenlang de ellende van de oorlog te hebben doorstaan was die overtuiging niet zomaar verdwenen maar doordat het zuiden het onderspit had moeten delven kon ook daar de slavernij niet langer doorgang vinden en moest op diverse relaties ineens een nieuw licht worden geworpen. – Zo samengevat allemaal wat theoretisch, maar juist door de breedvoerigheid en menselijkheid van het boek eens te meer een zeer indrukwekkende passage.

The Fort – Die andere minderheidsgroepering

Naast de Mexicanen en voormalig slaven, waarmee (in elk geval in theorie) een gedegen samenleving tot stand was gekomen, kampte de staat uiteindelijk nog met de stuitende aanwezigheid van enkele onrust gevende—dan wel stokende—indianenstammen. De gang van zaken daaromtrent vormen, wanneer ze vanuit Texaans perspectief worden beschouwd, een zwarte bladzijde in de geschiedenis, maar des te ‘verfrissender’ is het om op te merken hoe de brute handelswijzen van voornamelijk de Comanche niet onderbelicht blijven. Tegelijkertijd wordt hier (vooralsnog) misschien wel iets te weinig aandacht geschonken aan de achteloosheid van de westwaartse expansie en kan het toe-eigenen van de jachtvelden van de buren hierdoor een tikkeltje te gemakkelijk worden gezien als de gewone gang van zaken—al wordt dat hier allerminst met zo veel woorden gezegd en lukt het Michener in de regel juist uiterst goed gebeurtenissen zowel onpartijdig als boeiend te verslaan.

The Frontier – Het burgerlijk leven

Tijdens en na het gebeuren dat kwam kijken bij het militair handelen van de staat en de natie, ging het gewone burgerlijke leven natuurlijk ook gewoon haar gang en ik denk dat er goed aan gedaan is hier in een apart hoofdstuk eens bij stil te staan. Niet dat dit deel losstaat van wat eraan voorafging, want er wordt weer subtiel voor gezorgd dat de nodige personages raakvlakken hebben met enkelen die reeds zijn geïntroduceerd, maar het is wel degelijk een ietwat andere blik waarmee hier naar de gang van zaken wordt gekeken. Het alledaagse leven spreekt tot de verbeelding. Zo neemt de veehandel nieuwe vormen aan, breiden dorpen en spoorwegen zich uit, worden lokaal gangbare natuurwetten ontdekt en krijgen nieuwe uitvindingen hun plaats. Dit terwijl dramatiek eens te meer nooit ver weg blijft en de lezer zich constant nauw verbonden mag weten met de belevenissen van de hoofdrolspelers.

The Town – Gemeenschapszijn en rijkdom

Michener schuwt de gevoelige onderwerpen niet en hoewel ik vooraf zelfs ergens meen te hebben gelezen dat hij het handelen van de Ku Klux Klan zou vergoelijken, zie ik naar aanleiding van zijn passages hierover niet in waaruit dat zou moeten of kunnen worden opgemaakt. Feitelijkheid en menselijkheid spelen de voornaamste rol in de vertelling en deze zijn nu eenmaal inherent aan conflict en animositeit. Je kunt daarbij de auteur juist nooit of zelden betrappen op een waardeoordeel en hij maakt er juist een kunst van het nastreven van ambities zelfs bij de meest onsympathieke figuren tot boeiende processen te maken. Zo ook wanneer er olie ten tonele verschijnt en het spel van de grondrechtenkwesties en boorlocaties velen uit het stadje bezighoudt. Hoewel deze oliekwestie nu niet direct iets is dat de mensen dichter bij elkaar brengt, in tegenstelling tot andere, voornaamste onderwerpen uit dit hoofdstuk: de Klan, de kerk en het American footballteam.

The Invaders – Armadillen, ‘natruggen’ en meer binnenlandse migranten

Texas raakt zomaar niet vol. We zitten inmiddels al een mooi eindje in de twintigste eeuw maar er wordt vanuit verschillende hoeken nog nieuw leven geblazen in de staat. Voornaamste hoofdrolspelers zijn hierbij een nog wat onbekende diersoort die furore maakt, een groep gelukszoekers die zich geroepen voelt tersluiks de zuidelijke grensrivier over te steken vanuit Mexico en een familie uit het noordoostelijke deel van de Verenigde Staten die niet onder de aantrekkingskracht van de in Texas almaar groeiende economie uit kan. Het hoofdstuk had naar mijn idee een ietwat groter hak-op-de-tak-gehalte dan de rest van het boek, maar krijgt wel een nieuwe dimensie doordat de tijdspanne expliciet reikt tot in de persoonlijke levens van enkele leden uit de geschiedschrijvende taakgroep waarvan aan het eind van ieder hoofdstuk een bijeenkomst of andersoortige activiteit wordt beschreven.

Power and Change – Vastberadenheid en optimisme

Het laatste hoofdstuk brengt het verhaal tot het heden, wat binnen de fictieve wereld van het boek zo’n twee jaar voor de publicatie ervan is. Er blijkt weinig ruimte voor twijfel waar gokken de norm is en hoop doet leven. Hoewel menigeen, economisch gezien of op gebied van natuurrampen, te maken krijgt met tegenslagen, komt wie zich bewust is van zijn of haar Texaanse identiteit als vanzelf naar voren als een trotste bezitter van een positieve ingesteldheid en onaantastbaar doorzettingsvermogen, onlosmakelijk verbonden met het feit dat hij of zij is uitverkoren om het ver te schoppen en het geluk te vinden. Texaanse trots mag dan cliché zijn maar kan moeilijk onderbelicht blijven als de samenvatting van de staatsgeschiedenis zijn einde nadert en de blik richting de toekomst gaat.

De onmogelijk volledige eindconclusie

Dit verslag is toch al helemaal uit de hand gelopen, dus daar kan bij nader inzien eigenlijk ook nog wel een poging bij iets zinnigs te zeggen over het geheel. Ik kan daarbij niet anders dan een vergelijking maken met het enige andere werk van James A. Michener dat ik voorheen las: Centennial. En als ik na het lezen van die twee epossen een ding kan concluderen is het wel dat het concept met erg aanspreekt. Niet bij alle schrijvers zou het zomaar werken, maar de manier waarop Michener, ietwat pompeus en vooral vrij uitbundig, een geschiedenis ‘samenvat’, spreekt dusdanig tot de verbeelding dat je als lezer van opvallend dichtbij mee mag krijgen hoe de ene eeuw de andere opvolgt, zonder dat hierbij het grote plaatje uit het oog wordt verloren. Het helpt als het gebied dat centraal staat je aanspreekt, maar Michener is ook nog eens zeldzaam goed in staat interesse op te wekken of aan te wakkeren indien dat nodig is. Personages zijn echt: ze spreken aan met hun goedaardige kwaliteiten en overtuigende levensvisies maar hebben evengoed mankementen die je wenkbrauwen doen fronzen. Bovendien is hun verhaal doorspekt met oprechte liefde voor het grondgebied waarop ze zich bevinden. Maar van ongegeneerde ophemeling of een kritiekloze houding is nooit sprake. Daarvoor is de auteur een te groot vakman en is zelfs zijn fictieve wereld te rauw en te realistisch.

PS. Nu ik het boek hier naast me zie liggen realiseer ik me overigens ineens dat het van mijn kant niet eens had gehoeven met zo veel woorden. Op de cover van het boek blijkt ‘TIME’ het in één woord eigenlijk behoorlijk goed samen te vatten. “Fascinating”, zo staat er, en daarmee heb je het belangrijkste aspect van Micheners schrijfwijze in principe wel te pakken.

(eerder geplaatst op BoekMeter op 30 januari 2023)