Michael Shaara - The Killer Angels

Je hoort regelmatig over situaties die niet goed kunnen worden uitgelegd en het voorstellingsvermogen te boven gaan. Of een voorval waar simpelweg geen woorden voor gevonden kunnen worden. Vaak genoeg kan met enige empathie dan heus nog wel worden nagegaan hoe zo'n belevenis in elkaar steekt, maar dat wil niet zeggen dat een mens zich zomaar even in elke situatie goed en wel kan inleven. Er vinden zo nu en dan immers gebeurtenissen plaats die voor degene die ze meemaakt al nauwelijks te bevatten zijn, laat staan dat hij ze aan een toehoorder op een voorstelbare manier kan overbrengen. In zulke gevallen kan enkel een poging gedaan worden het een en ander zo levendig mogelijk na te vertellen, met de kans dat daarmee een beeld kan worden gecreëerd dat nog enigszins in de buurt komt van wat zich werkelijk heeft afgespeeld.

Een weergave van een van de veldgevechten tijdens de slag bij Gettysburg. Een werk van Peter Frederick Rothermel.

Veldslagen lijken me uitmuntende voorbeelden van dergelijke onwerkelijke gebeurtenissen en degene die ten tijde van de Amerikaanse burgeroorlog bij Gettysburg plaatsvond lijkt me één van de meest indrukwekkende uit die categorie. Michael Shaara deed met zijn boek 'The Killer Angels' een dappere en geslaagde poging de dagen waarover die slag zich had gespreid een beetje dichterbij te brengen. Niet met een algemene beschouwing waarin de gebeurtenissen uitsluitend strategisch uiteen worden gezet, maar aan de hand van specifieke handelingen van de doorsnee participant en ietwat gefictionaliseerde maar concrete waarnemingen van degenen die op locatie doorslaggevende beslissingen hebben gemaakt.

Nu ben ik niet voldoende thuis in het fenomeen om een steekhoudende vergelijking te kunnen maken met andere burgeroorlogen, maar wat diegene waarom het hier draait volgens mij nogal bijzonder maakt is hoe willekeurig mensen tegenover elkaar kwamen te staan en in welke groten getale dat gebeurde: gezinslieden bevonden zich deels aan Noordelijke en deels aan Zuidelijke zijde, oud-klasgenoten van de militaire academie kwamen elkaar onder onvoorziene en onaangename omstandigheden weer eens tegen terwijl ze hun leven aan verschillende idealen hadden gewijd en heuse vriendschappen kwamen door het conflict in het geding of werden zelfs verbroken. Enkele voorbeelden daarvan komen naar voren in het boek, al is er ook een belangrijke rol voor een bevelhebber die zijn broer wél aan zijn zijde weet: kolonel Joshua Chamberlain.

Jaren geleden zag ik de verfilming van dit boek (simpelweg 'Gettysburg' genaamd) en ook daarin was hij een van de meest memorabele figuren. Niet alleen omdat Chamberlain (fantastisch gespeeld door Jeff Daniels) veel op het scherm te zien was, want er waren anderen met een soortgelijke hoeveelheid screentime, maar onder andere vanwege zijn intelligente uitstraling en opperste menselijkheid. Die eigenschappen zijn ook onmiskenbaar aanwezig in het boek dat aan die vierenhalf uur durende film ten grondslag lag. Intrigerend is bijvoorbeeld de toespraak die hij houdt voor een aantal ongewillige muiters (zie ook de verfilming daarvan) om hen op de een of andere manier weer enigszins met de neuzen dezelfde kant op te krijgen. De oorsprong van dat sprekerstalent wordt even later ook aangehaald, als blijkt waar de titel van het boek vandaan komt: 

"Once Chamberlain had a speech memorized from Shakespeare and gave it proudly, the old man listening but not looking, and Chamberlain remembered it still: 'What a piece of work is man... in action how like an angel!' And the old man, grinning, had scratched his head and then said stiffly, 'Well, boy, if he's an angel, he's sure a murderin' angel.'"

Zo is Chamberlain de voornaamste hoofdrolspeler aan Noordelijke zijde, maar de geschiedvertelling is hier zo ingericht dat de veldslag van beide zijden wordt belicht. Vanuit Zuidelijk oogpunt, bijvoorbeeld, is generaal Longstreet de belangrijkste verslaggever, al worden er ook hoofdstukken gewijd aan brigadegeneraal Buford (Noord), generaal Lee (Zuid) en enkele anderen. Van allen wordt verteld hoe ze (een van) de dagen beleefd hebben, wat ze daarbij zoal zullen hebben gedacht en hoe het met hen afliep. En elk van hen leer je als lezer op persoonlijk vlak wat beter kennen.

Er is geen sprake van experimentele proza of een uitermate gepolijste schrijfwijze. In plaats daarvan koos Shaara voor een rechttoe rechtaan (en soms zelfs wat van de hak op de tak springende) vertelstijl die zeer goed tot zijn recht komt bij de oorlogssetting waarin het verhaal zich vervoltrekt. Het is al met al prima te volgen maar leest niet altijd even vloeiend, in verband met sprongetjes tussen verhalende zinnen en gedachte-uitingen vanuit de hoofdpersonen, maar dat draagt juist bij aan de echtheid van de commotievolle situatie waarin de hoofdpersonen zich bevinden. Juist uit die matter of fact-houding komt naar voren dat ernstige feiten niet hoeven te worden gedramatiseerd om een goede indruk te geven. Een kort statement kan immers al genoeg zijn om de ernst van een bepaalde situatie te doen inzien:

"He gave three volunteers to Ruel Thomas, to post along the line. There were no rifles available. Chamerblain said, 'You men wait just a bit. Rifles will be available after a while.'"

Dat is wat je noemt 'niet om de hete brij heen draaien'; de troepen stonden hier op het punt ten strijd te trekken en er was niet de illusie dat de manschappen daarin onbelemmerd zouden blijven. Er zouden vanzelf soldaten neergaan en hun wapens zouden daarbij binnen de kortste keren te grabbel komen te liggen. Daar werd niet geheimzinnig over gedaan maar ook niet te lang bij stil gestaan. Er wordt met dit boek weliswaar een hoop gezegd en geschreven over het hele gebeuren, maar als het er op aankwam was er logischerwijs geen tijd voor woorden en waren het de daden waarnaar de aandacht uitging. Het speculeren blijft niet onbenoemd (en speelt zelfs een belangrijke rol bij het creëren van de juiste context), maar de theorie en de plannen die waren gesmeed leken ver weg op de momenten waarop de hevige strijd daadwerkelijk werd gevoerd.

Gistermorgen hoorde ik een liedje dat overduidelijk en in extreme mate vanuit een slachtofferrol was geschreven. Waarbij dat er zó dik bovenop lag dat het moeilijk werd de boodschap serieus te nemen. Een (oprecht bedoeld) beklag dat wat mij betreft de ernst van de zaak in twijfel bracht door overdrijving. De kracht van dit boek is dat de dramatiek juist niet (te) veel wordt geaccentueerd. Het drama spreekt voor zich en blijkt bovendien het volste recht van spreken te hebben. Feiten worden niet verdrongen door emoties en emoties worden niet onnodig aangedikt. 

Het cliché dat oorlog alleen maar verliezers kent wordt bevestigd als je opzoekt welke slachtofferaantallen bij de gevechten horen, al komt dan tegelijkertijd het idee op dat het een gelijke strijd betrof, waar uit een wat verder ingezoomd beeld naar voren komt dat daarvan niet helemaal sprake was. Als daarbij iets voor de hand ligt wordt door Shaara ook niet gedaan alsof dat uit het niets komt, dus is er aandacht voor logische momenten van vastberadenheid en evengoed voor terechte gevoelens van wanhoop. De uiteindelijke afloop komt daarmee niet als een verrassing (ook niet voor iemand die daar voor het lezen nog niet van op de hoogte was), maar is desalniettemin fascinerend om te lezen. Zo moge bijvoorbeeld blijken uit de volgende korte passage:

"Lee raised a hand. 'General Pickett, I want you te re-form your division in the rear of this hill'

Pickett's eyes lighted as if a sudden pain had shot through him. He started to cry. Lee said again with absolute calm, 'General, you must look to your division.' 

Pickett said tearfully, voice of a bewildered angry boy, 'General Lee, I have no division'"

Het is een scène die nagenoeg een-op-een is overgenomen in de verfilming (waarbij het dan wel weer een ietwat dramatiserend Hollywood-sausje heeft meegekregen). Eentje die met weinig woorden heel veel duidelijk weet te maken. En daar zijn er een aantal meer van in dit boek, dat in mijn beleving vrij uniek is in stijl en zich daarmee zeer positief weet te onderscheiden van andere werken binnen de historische (non)-fictie. In zoverre ook dat het een zekere nieuwsgierigheid aanwakkert naar de twee hierna geschreven boeken waarmee Shaara's zoon furore heeft gemaakt (waarbij hij zeker niet gehinderd zal zijn geweest door enige populariteit van de verfilming van 'The Killer Angels'). Aan de hand van een voorloper en een vervolg heeft hij er een ware trilogie van weten te maken. Die twee aanvullingen worden eveneens erg gewaardeerd door menig lezer en dat lijkt me, na het lezen van dit boek, een zeer verdienstelijke prestatie van de opvolger van deze auteur.

(officieel ging het hier natuurlijk om een strijd tussen de zogenaamde Confederatie (Z) en de Unie (N), die beide ook nog wel andere, specifiekere benamingen kennen, maar voor de duidelijkheid heb ik het in dit schrijfsel maar even bij Noord en Zuid gehouden, om eventuele verwarringen te voorkomen)