James A. Michener - The Covenant

Een snelle lezer heb ik mezelf nooit met recht kunnen noemen. Een heel fanatieke lezer ben ik de laatste tijd ook niet altijd geweest. En daar komt dan nog eens bij dat mijn geheugen best wel wat te wensen overlaat af en toe... Het zijn drie vaststellingen die me doen inzien dat ik waarschijnlijk niet de meest geschikte persoon ben een degelijke nabeschouwing neer te pennen over James A. Michener's uitvoerige 'The Covenant'. Het is immers al weer even geleden dat ik in dat boek begon te lezen en het heeft weinig gescheeld of mijn op het nachtkast gelegen exemplaar was compleet onderdeel geworden van het interieur. Van de openingspagina's bevinden zich intussen slechts nog wat flarden in mijn herinnering en slechts een samenvatting en kijk achter de schermen hebben me nog kunnen helpen het geheugen wat op te frissen. Maar goed, ik heb de lezing tot een goed einde weten te brengen en zou het jammer vinden mijn tocht door deze epische vertelling onbenoemd en -beschreven te laten.

Trekboers crossing the Karoo - Charles Davidson Bell (1898)

Het voornaamste aspect dat een Michener-boek van vele andere onderscheidt is de uitgebreidheid. Die heeft niet zozeer betrekking op de uitvoerigheid waarmee de levens van bepaalde personages wordt belicht, maar vooral op de hoeveelheid levens die de revue passeren. De eerste tekenen van leven waaromheen enigszins iets boeiends kan worden verteld en geschreven, worden dankbaar aangegrepen om een verhaallijn te introduceren die grotendeels gedurende het hele boek wordt gevolgd of in elk geval een verband heeft met de ontwikkelingen die voor lange tijd op de voorgrond zullen staan. 

In dit geval vindt het boek haar oorsprong in de vroege historie van het zuiden van Afrika en wordt een kunstenaar naar voren geschoven als een van de eerste memorabele personages. De onuitwisbare indruk laat hij letterlijk na, in de vorm van rotstekeningen die de tand des tijds zouden doorstaan. Heel lang blijft Michener echter niet in die periode hangen en na een flinke sprong wordt de aandacht verlegd richting het tijdperk van de grote ontdekkingen. Na de proloog wordt al snel een van de familienamen geïntroduceerd die tot in de laatste hoofdstukken blijft terugkomen. Die naam, Nxumalo, is toegekend aan een jongeman die zijn ogen uitkijkt in Groot-Zimbabwe.

Een nieuwe invalshoek ontstaat als een vooraanstaande familie vanaf Java haar intrede doet. De Van Doorns vormen de grootste stamboom, als het gaat om de hoeveelheid familieleden die tijdens het boek een naam en hoofdrol krijgen. De familiebanden spelen bij mijn weten altijd een belangrijke rol voor de auteur en hoewel de centraal staande families altijd opvallend veel geschiedschrijving van dichtbij meemaken, voelt dat nooit geforceerd. Dat heeft er onder andere mee te maken dat Michener niet schroomt bepaalde belangrijke gebeurtenissen buiten de verhaallijn om te laten plaatsvinden en van sommige historische voorvallen maakt hij slechts kort melding in dialogen of situatieschetsen zonder daarmee een direct verband te zoeken tot de levens van de hoofdpersonages.

Er valt een hoop fictiefs te bedenken dat minstens zo enerverend is als de daarmee vergelijkbare werkelijkheid. Zo blijkt wel uit 'The Covenant', waarin meer gestreefd wordt naar realisme dan realiteit maar altijd voorkomen wordt dat de plank volledig misgeslagen wordt. Er ligt een gedegen onderzoek ten grondslag aan dit stuk fictie en dat is te merken. Veel algemeenheden met betrekking tot Zuid-Afrika waren me niet bekend en het was aangenaam kennismaken middels dit boek. Niet dat het enkel rozengeur en maneschijn was, maar het bleef wel altijd boeiend om te lezen hoe het verhaal zich zou ontvouwen. 

Op den duur had ik de smaak te pakken en bleef ik met genoegen terugkeren naar de belevenissen van nieuwe generaties binnen de hoofdfamilies. Toch gebiedt de eerlijkheid te zeggen dat dat even geduurd heeft en dat heeft er vermoedelijk mee te maken dat die families verschillende achtergronden kenden en het daarom nodig was het boek vanaf verschillende plekken te beginnen. Dit had tot gevolg dat de aandacht aanvankelijk versprong zodra je aan bepaalde hoofdpersonen gewend raakte en daarom ontstond niet meteen erg veel binding. Het was het doorlezen echter wel waard, want wat je voor die rijke achtergrondkennis weerkrijgt is een innemende en levendige smeltkroes op het Zuid-Afrikaanse landschap.

Waar hugenoten en (vooral) Engelsen eveneens een belangrijke rol spelen in het boek, zijn het vooral de voormalig Nederlanders die furore maken en met hun uit de Hervormde Kerk afkomstige gedachtegoed het grondgebied afstruinen, hetzij om zwervende te leven of om als het volk Israël hun eigen Kanaän in te nemen. Niet voor niets is het boek 'The Covenant' genoemd, Engels voor 'het verbond', dat vele Afrikaners voor hun gevoel met God hadden gesloten. De Oud Testamentische en conservatieve houding heeft een grote rol gespeeld in het conflict met de Engelsen en heeft vermoedelijk de ontstaansgeschiedenis van Apartheid ook niet bepaald dwarsgezeten. 

Wat zo mooi is, is dat ook bij grote gebeurtenissen de menselijkheid centraal staat. Je leeft mee met de leden van de familie Van Doorn, met de verschillende generaties Nxumalo en de ene na de andere Saltwood. Bijna allemaal hebben ze hun sympathieke kanten en hun mankementen en juist daarom spreekt hun doen en laten tot de verbeelding. Op basis van de twee Michener-romans die ik hiervoor las had ik verwacht en gehoopt dat dit zo zou zijn, maar het moet toch altijd maar blijken of het ook daadwerkelijk het geval is. Ook bij dit boek stond echter al gauw vast dat het hier gaat om iets episch, maar tegelijkertijd om iets toegankelijks, dat zonder hoogdravend te zijn een hoop wetenswaardigheden aan de man brengt terwijl het niet eens pretendeert historisch informatief te zijn.

Rest mij enkel nog aan te kaarten dat de bijdrage van Errol Lincoln Uys, over wie Michener in een opmerking op een van de beginbladzijden zijn dankbaarheid uitsprak, groter is dan men geneigd is te vermoeden. Tekst en uitleg geeft hij zelf op zijn website, maar waar het op neerkomt is dat hij niet alleen onderzoekend en redactioneel werk verrichtte, maar ook vrij lange passages herschreef of bedacht, die vervolgens door Michener in het geheel werden opgenomen. Naar het schijnt komt bij meer van James A. Michener's projecten niet altijd de eer toe aan wie de eer zou moeten toekomen, dus het kijkje achter de schermen dat Uys in dezen biedt lijkt me absoluut het benoemen waard.